به گزارش نصر به نقل از فارس ، «در مجموع باید گفت الزامات توسعه فقط اقتصاد و پروژه‌های فیزیکی نیست؛ ابعاد دیگر و مهم‌تری هم دارد که باید به آنها توجه جدی کنیم تا تبدیل به یک جامعه توسعه یافته شویم وگرنه این مسیری که تا حالا طی کرده‌ایم سال‌ها هم ادامه دهیم نمی‌توانیم به توسعه دست یابیم کما اینکه شواهد آن را در روند رو به تشدید عدم توازن‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، منطقه‌ای و ...ملاحظه می‌کنیم.
بنابراین نیازمند اصلاح نگرش‌های پایه‌ای در مفاهیم و الزامات توسعه هستیم تا به خواست خدا و همت و همراهی مردم و دولت و تلاش نخبگان در زمان کوتاه‌تر و با هزینه‌های کمتر در روی ریل توسعه قرار بگیریم.»
اینها بخش‌هایی از صحبت‌های داود بهبودی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آذربایجان‌شرقی و استاد اقتصاد دانشگاه تبریز بود. برای مرور کلی وضعیت اقتصادی حال حاضر کشور، دغدغه ها و چالش‌های فراروی آن و در نهایت ارائه راهکارهای مقتضی خروج از این چالش‌ها گفت‌و‌گوی یک ساعته‌ای با این چهره علمی، دانشگاهی و مدیریتی آذربایجان‌شرقی ترتیب دادیم که در زیر می‌آید:
*بالاخره پس از تلاش‌های تیم دیپلماتیک مذاکرات هسته‌ای کشور تحریم‌ها برداشته می‌شود؛ به عنوان پرسش اول در مورد تبعاتی که ادامه روند تحریم‌ها می‌توانست بر کشور تحمیل کند بگویید.
اول باید ببینیم تحریم‌ها با اقتصاد ما چه کرده است؛ اقتصاد ما از گذشته یک عدم تعادل و نارسایی مزمن و ساختاری داشته که قریب 50 سال سابقه دارد. ما همواره دچار تورم و کسری بودجه بوده‌ایم؛ بنابراین آنچه که در فضای ارزیابی‌های اقتصادی باید لحاظ شود این است که این اشکالات ساختاری در این چند سال گذشته چه مسیری را طی کرده است.
این مسیری که ما طی کردیم هر چند فراز و نشیب داشته، ولی متاسفانه دارای تداوم بوده و به همین علت اشکالات و ایرادات ساختاری نیز تشدید و پیچیده‌تر شده است.
حدود 30 سال ما با تحریم دست و پنجه نرم کردیم؛ در 12 سال گذشته این تحریم‌ها شدت گرفت و در چند سال اخیر به اوج خود رسید و کم کم تحریم‌ها به سویی می‌رفت که درآمدهای نفتی ما را که شاهرگ اصلی اقتصاد بود محدود کند در واقع کشور خواسته یا ناخواسته درگیر یک جنگ نرم اقتصادی شدید شد؛ از این رو میزان خرید نفت از ایران کاهش یافت؛ سپس گردش‌های مالی و نقل و انتقال وجوه مشکل پیدا کرد؛ در ادامه حتی سوئیفت بانک‌ها هم بسته شد و قرار بود هر سه ماه به تدریج میزان صادرات کشور کاهش یافته و فشارهای بانکی هم بیشتر شود.
در واقع روز به روز وضعیت اقتصادی ما بدتر می‌شد و داشتیم به جایی می‌رسیدیم که دیگر اصلا نتوانیم نفت صادر کنیم. اما اکنون که توافق بزرگ اتفاق افتاده ما از بخشی از فشارهایی که هر روز بیش از پیش بر پیکره نحیف این اقتصاد وارد می‌آمد خلاص شدیم.
البته در کنار این جنگ نرم، در معرض تهدیدهای نظامی قرار داشتیم که با این توافقات در حاشیه امن این تنش‌ها قرار گرفتیم.
مشکلات کشور تنها با رفع تحریم‌ها قابل حل نیست
* اگر جای دکتر روحانی بودید اولین اقدام اقتصادی شما پس از رفع تحریم‌ها چه بود؟
باید توجه کنیم که مشکلات اقتصادی ما فقط با تحریم ایجاد نشده بود؛ بلکه تحریم مشکلات ما را تشدید کرده است. همانطور که اشاره شد ما یک سری مشکلات ساختاری داشتیم که استکبار جهانی با استفاده از این نقاط ضعف، ما را تحت فشار قرار می‌داد.
در واقع مسائل و مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و توسعه‌ای ما فقط با رفع تحریم‌ها قابل حل نیست چرا که دلیل به وجود آمدن همه اینها تحریم نبوده است. گویی تحریم‌ها همانند زنجیر و وزنه سنگینی بر پای اقتصاد ما بسته شده بود که حرکت اقتصادی ما را روز به روز محدودتر می‌کرد از این رو اگر این زنجیرها هم نبود ما مثلا دونده دوی ماراتن و قهرمانی نبودیم و از این رو برداشت بنده این نیست که رفع تحریم‌ها به تنهایی و خود به خود ما را به قهرمان اقتصادی تبدیل می‌کند.
بنابراین در فضای بعد از تحریم که محدودیت‌ها برداشته شد باید سراغ تقویت اهرم‌های اقتصادی برویم که بتوانیم در آینده اقتصاد کشور را به یک اقتصاد پویا و پر تحرک تبدیل کنیم.
رویکرد عملیاتی‌سازی اقتصادمقاومتی هم بیشتر باید فضای کسب و کار را هموار و اصلاح کنیم
از جمله محورهای مورد تاکید، اقتصادمقاومتی است که باید به طور جدی برای تحقق آن تلاش کرد. به نظر من با رویکرد عملیاتی‌سازی اقتصاد مقاومتی هم بیشتر باید فضای کسب و کار را هموار و اصلاح کنیم که در این صورت می‌توانیم امید داشته باشیم که با رفع تحریم‌ها امید را به فعالان اقتصادی برگردانیم و آینده روشنی پیش روی آنها ترسیم کنیم و در بلند مدت شاهد توسعه اقتصادی مطلوب کشور باشیم. البته نباید با واژه بهبود فضای کسب و کار سطحی برخورد کنیم.
ساده‌انگاری است که بپنداریم فقط با کوتاه کردن مسیر و زمان و اصلاح فرآیندها فضای کسب و کار بهبود می‌یابد. بهبود فضای کسب و کار مستلزم ایجاد افق روشن و مثبت در نگاه فعالان اقتصادی است. شفافیت و ثبات سیاست‌ها، پایبندی به آنها، نگرش هماهنگ تمام ارکان حکومت اعم از قوه مجریه، مقننه و قضائیه و حتی نهادهای خارج از آنها به توسعه و اعتقاد و اهتمام همه آنها به این مهم از الزامات اصلاح و ارتقای فضای کسب و کار است.
نمی‌خواهیم مصرف کننده و وارد کننده نهایی باشیم؛ بلکه دنبال این هستیم که بتوانیم خودمان کالا تولید و صادر کنیم
*به نظر شما شرایط حاضر چه فرصت‌های اقتصادی را پیش روی ایران باز می‌کند و کدام منافع اقتصادی را در پی خواهد داشت؟
به هر حال تحریم‌های محدود کننده از پیش روی ما برداشته می‌شود و ما می‌توانیم با دنیا تعامل داشته باشیم؛ صادرات واردات انجام دهیم؛ پول جابه‌جا کنیم و هزینه‌های مبادلات ما می‌تواند به شدت کاهش یابد چرا که وقتی ما کالا را به شکل غیرمستقیم وارد و یا صادر می‌کردیم و یا پول را با کلی فرآیند و حرکت‌های غیرمستقیم و غیربانکی مبادله می‌کردیم هزینه‌ها و ریسک‌های بسیاری داشت؛ بنابراین در فضای تولید، صادرات، واردات و فضای نقل و انتقال مالی اتفاقات خوبی می‌افتد؛ از طرف دیگر ما یک بازار بزرگ 80 میلیونی هستیم و اینجا می‌تواند با توجه به وضعیت کشورهای اطراف ما، پایگاهی برای بازار آنها باشد؛ یعنی اگر کسی بخواهد به بازارهای آسیای میانه و نیز خاورمیانه‌ورود پیدا کند باید از کانال ایران ورود یابد و یا اگر کشورهای آسیای میانه بخواهند به آب‌های آزاد راه پیدا کنند یکی از مسیرها ایران است که اینها فرصت‌های مطلوبی محسوب می‌شوند.
در سالهای اخیر تعاملات ما با کشورهای اروپایی و آسیای شرقی که در گذشته شریک تجاری ما بودند (به غیر از چین) محدود شده بود و در مقطع کنونی که فضای رکودی بر اقتصاد جهان حاکم است این کشورها دنبال بازار می‌گردند که محصولات خود را عرضه کنند و یک بازار گسترده و تشنه‌ای مثل بازار ما فرصتی برای آنها و ما به شمار می‌رود؛ ما در خیلی از موارد در ابتدای راه نیستیم و نمی‌خواهیم مصرف‌کننده و وارد کننده نهایی باشیم؛ بلکه دنبال این هستیم که بتوانیم خودمان کالا تولید و صادر کنیم.
در سالهای اخیر به دلایلی که به برخی اشاره کردیم توان رقابتی را از دست داده‌ایم. فناوری ما مدرن نیست؛ هزینه‌ها بالا است و مدیریت ما نیز با استانداردهای روز دنیا فاصله دارد.
ورود اقتصادهای برتر دنیا به کشور ما می تواند در قالب سرمایه گذاری های مشترک ضمن تامین منابع مالی و سرمایه‌گذاری خارجی، انتقال فناوری نوین، ارتقای سطح مدیریت و دانش آن به سهیم شدن و ورود ایران در بازارهای صادراتی آنان البته بدون تحمل هزینه‌های بازاریابی و یا بازارسازی باشد.
اگر راه ورود سرمایه‌گذار خارجی را بی‌حساب و بدون برنامه‌ریزی هموار کنیم و اینکه ارز وارد کشور شده و به شکل ریال در اقتصاد ما گردش پیدا کند می‌تواند آسیب زننده باشد
*با این اوصاف هیچ تهدیدی متوجه اقتصاد ایران نخواهد بود؟
ما عمدتا در این فضای به وجود آمده دنبال سرمایه‌گذاری‌های مشترک در زمینه‌هایی مثل نفت، گاز و خودرو هستیم که البته اگر ملاحظاتی را رعایت نکنیم تبدیل به تهدید می‌شود.
اگر راه ورود سرمایه‌گذار خارجی را بی‌حساب و بدون برنامه‌ریزی هموار کنیم و اینکه ارز وارد کشور شده و به شکل ریال در اقتصاد ما گردش پیدا کند می‌تواند آسیب زننده باشد.
اگر درآمدهای بلوکه شده ما بدون برنامه‌ریزی و به سرعت وارد اقتصاد شود می‌تواند از طریق افزایش نقدینگی به ایجاد تورم و تنش‌های دیگر منجر شود.
ورود هیئت‌های خارجی به این معنی است که اینجا برای آنها جاذبه دارد و از طرفی می‌تواند ما را در معرض تهدید قرار دهد چرا که به طور طبیعی آنها دنبال منافع خودشان هستند و البته ما هم باید منافع خودمان را پیگیری کنیم و دولت در این فضا کار سختی را پیش رو دارد و باید نهایت تدبیر را به خرج دهد. هر چند که دولت عمدتا فضای مذاکره و تفاهم را فراهم می‌کند و این بخش خصوصی و فعالان اقتصادی کشور هستند که در قراردادهایی که منعقد می‌کنند باید علاوه بر منافع خویش به منافع ملی نیز توجه ویژه داشته باشند.
دولت باید اقتصاد را به اهل خودش واگذار کند
*مهم‌ترین پیشنهاد اقتصادی شما به دولت روحانی چیست؟
به نظر بنده دولت باید اقتصاد را به اهل خودش واگذار کند؛ یعنی برود به سمت اقتصاد مردمی. این اقتصاد مردمی و مشارکت فراگیر مردم در اقتصاد است که می‌تواند شرایط اقتصاد مقاومتی را فراهم کند.
فعالان اقتصادی ما که اهل سرمایه‌گذاری هستند باید به شکل کارآفرین و کارورزانه وارد بازار شوند و به فضای تولیداتشان، تولیدات بهره‌ور و مدرن اضافه کنند تا بتوانیم ظرفیت‌های خالی اقتصادی را به فعلیت برسانیم.
لازم نیست حتما کارخانه جدید احداث کنیم و شاید بهترین کار این باشد که ظرفیت‌های خالی را احیاء، تکمیل و استفاده کنیم. بخشی از این هدف با مشارکت و سرمایه‌گذاری خارجی محقق می‌شود اما لازمه آن این است که فضای روشن و یک افق مثبتی برای فعالان اقتصادی ایجاد کنیم و فعالان اقتصادی احساس کنند دولت به آنچه که می‌گوید پایبند است و هم توان اجرای آنچه را که می‌گوید، دارد.
در مجموع اگر دولت، مجلس و قوه قضائیه بتوانند با رویکرد علمی، خردورزانه و با همان تدبیری که در تعاملات بین‌المللی و در بحث مذاکرات هسته‌ای دنبال کردند، رویکرد واحدی را بپذیرند جامعه در ریل توسعه قرار می‌گیرد؛ اما اگر هر کسی ساز خودش را بر حسب سلائق خودش کوک کند با بهترین عوامل هم نمی‌توانیم به اهداف مورد انتظار دست یابیم.
در فضای درونی اقتصاد کشور هم با چالش‌هایی مواجه هستیم و باید در این عرصه تکلیف خودمان را با خودمان معلوم کنیم
به نظر شما کشور تا چه اندازه آمادگی لازم را برای تعامل و ارتباط با دنیا کسب کرده است؟
نه تنها دولت بلکه حکومت در عرصه روابط بین‌الملل پذیرفت که باید با طی یک فرآیند شرافتمندانه مسئله مذاکرات را به سرانجام برساند که موفق شد.
بالاخره مذاکره چانه‌زنی است و بده بستان دارد. ما در فضای درونی اقتصاد کشور هم با چالش‌هایی مواجه هستیم و باید در این عرصه تکلیف خودمان را با خودمان معلوم کنیم یعنی همه ارکان نظام به یک نسخه واحد جهت عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی برسند؛ یعنی وقتی می‌گوییم ایران توسعه یافته، اگر تعریف واحدی از توسعه نداشته باشیم قطعا پیام ما به جامعه منتقل نمی‌شود.
ما در داخل نیازمند یک اجماع و عزم ملی و توافق روی مفاهیم کلیدی مثل توسعه، رشد اقتصادی، برنامه‌های چشم‌انداز و غیره هستیم. اگر این فضای همدلی، همراهی و عزم جامع ملی را ایجاد کنیم تعامل با دنیا و استفاده از فرصت‌های بین‌المللی خیلی سخت نیست؛ همانطور که در بحث مذاکرات هسته‌ای توانستیم به این اجماع ملی دست یابیم.
اگر چنین شرایطی فراهم شود بخش اقتصاد مردمی ما و فعالان اقتصادی راه را زودتر پیدا می‌کنند؛ البته این به این معنی نیست که فعالان اقتصادی ما هیچ ضعفی ندارند؛ به هر حال ما به همان اندازه که نسبت به اداره جامعه در جایگاه دولت نارسایی داریم، اندکی کمتر یا بیشتر هم در بخش غیردولتی و خصوصی دارای کاستی و ضعف هستیم؛ در هر صورت دولت بسترساز و تسهیل‌گر است که اگر این نقش را به خوبی ایفا کند دیگران را هم می‌توانیم با خود همراه کنیم.
ذکر این نکته خالی از لطف نیست همانطور که در ابتدا اشاره کردم همه مشکلات ما ناشی از تحریم‌ها نبود بلکه در اثر آن تشدید شده بود و حال پس از رفع آنها خود را بطور روشن‌تر نشان می‌دهد که باید تلاش‌های جدی‌تری برای اصلاح این نارسایی‌های ساختاری و مزمن انجام دهیم.
مخفی شدن مشکلات اساسی و ساختاری بخش خصوصی پشت اقتصاد دولتی
در زمینه بخش خصوصی نیز گفتنی است تا به حال این بخش مشکلات اساسی و ساختاری خود را در پشت ضعف‌های اقتصادی دولت و به طور عام حکومت مخفی کرده یا متوجه آن نشده است. حال اگر دولت به مسیر صحیح برگردد و نقش بسترساز توسعه را به عهده بگیرد تازه ضعف‌های بخش خصوصی آشکارتر خواهد شد که باید مجددا دست به دست هم دهیم و برای رفع آنها همت کنیم.
سیستم پولی و بانکی اقتصاد ما را قفل کرده است
*در حوزه پولی و مالی پیشنهادات مشخص شما کدامند؟
به نظر می‌رسد سیستم اقتصادی ما در داخل پویایی خودش را از دست داده و کمی منجمد است. گویا هنوز پیام رفع تحریم‌ها را درک نکرده چرا که سیستم اقتصادی ما یک سیستم پیچیده و در هم تنیده است که از جاهای مختلف قفل شده. در واقع یکی از جاهایی که هم خودش قفل شده و هم اقتصاد را قفل کرده همین سیستم پولی و بانکی است.
بخشی از منابع محدود بانکی در قالب تسهیلات به شرکت‌های دولتی و خصوصی اعطاء شده؛ وقتی این منابع را به سیستم بانکی بر نمی‌گردانیم و تبدیل به معوق می‌شود یعنی منابع در خارج از سیستم بانکی بلوکه شده است. این باعث می‌شود قیمت تمام شده پول برایشان گران تمام شود و برای اینکه بتوانند هزینه‌ها و تعهدات قبلی را پرداخت کنند مجبور می‌شوند با نرخ‌های بالاتری تجهیز منابع کنند و در واقع به یک دور باطل می‌افتند.
فعالیت‌های متعارف اقتصادی با نرخ‌های بالا که به شکل مرکب هم اضافه می‌شود توجیهی ندارد
وضعیت رکودی ایجاب نمی‌کند که بخش اقتصادی با نرخ‌های بالا تسهیلات بگیرد و فعالیت‌های متعارف اقتصادی با نرخ‌های بالا که به شکل مرکب هم اضافه می‌شود توجیهی ندارد؛ بنابراین فعالیت‌های اقتصادی متعارف نمی‌تواند از محل تسهیلات استفاده کند و قفل می‌شود و به تبع آن بانک نیز نمی‌تواند منابعش را خوب بچرخاند و قفل می‌کند در نتیجه گردش اقتصادی ما در عرصه تولید، عرضه، صادرات و فروش در اینجا قفل می‌شود.
لازم است ما سیستم پولی و بانکی را گسترش داده و شفاف کنیم. البته سیستم پولی و بانکی جزیره نیست و با بالا و پایین شدن نرخ‌های آن بقیه بازارها هم مثل بورس، ارز، مسکن و ... تحت تاثیر قرار می‌گیرند و بالعکس باید وقایع سایر بازارها آن را متاثر سازد ولی به غلط آنها را جزیره می‌پنداریم بنابراین چندان راحت نیست که بخواهیم در مورد بانک به تنهایی تصمیم بگیریم بلکه باید در این بخش به شکل شفاف و هماهنگ با سایر بخش‌ها قدم برداریم.
متاسفانه اقتصاد ما با وجود اینکه کوچک است سیستم بانکی ما هم کوچک‌تر ولی بانک محور است.
ما باید به بنگاه‌ها به تدریج آموزش دهیم که عملیات خود را از صرف بانک محور بودن خارج سازند. اینها باید بدانند که بازار تامین مالی بزرگ دیگری مثل بازار سرمایه و بورس و سایر بازارهای دارایی‌های مالی داخلی و خارجی و سایر اشکال تامین وجوه سرمایه‌گذاری می‌تواند در کنار آنها قرار گیرد و به گشایش اقتصادی کمک کند که البته اینجا هم باز بحث اطمینان و آرامش، مدیریت، بحث شاخص‌ها، شفافیت و ... مطلب مهی است که باید دنبال کرد.
الزامات توسعه فقط اقتصاد و پروژه‌های فیزیکی نیست
*کمی هم در مورد الزامات توسعه صحبت کنید
در زمینه توسعه ما عمدتا از توسعه اقتصادی صحبت کرده‌ایم در حالی که توسعه یک مفهوم خیلی فراگیر است و این پسوند اقتصادی پسوند مناسبی نیست و توسعه را خیلی مقید و محدود می‌کند. وقتی از توسعه یک کشور صحبت می‌کنیم فقط شاخص‌های اقتصادی مدنظر نیست بلکه شاخص‌های اقتصادی تنها یکی از ابعاد است و لزوما توسعه، اقتصاد نیست.
اگرچه ما طی چندین برنامه توسعه گذشته به شاخص‌های مختلف اقتصادی توسعه مثل تولید ملی، ارزش افزوده بخش کشاورزی، صنعت، خدمات، درآمد، اشتغال و مصرف، شاخص‌های اجتماعی مثل آموزش و سلامت، شاخص‌های زیربنایی مثل راه، مخابرات، ارتباطات، برق و حتی شاخص‌های فرهنگی مثل سواد و تعداد کتابخانه‌ها توجه کردیم ولی تقریبا می‌توان گفت همه اینها را با یک منطق اقتصادی سنجیده‌ایم و آن را در قالب پروژه‌های فیزیکی محدود کرده و نگاه کمی به مسائل داشته‌ایم؛ یعنی برآیند سرمایه‌های اقتصادی ما اعم از منابع مالی، امکانات فیزیکی و نیروی انسانی آموزش دیده و ماهر ما در بهترین وجه به توسعه راه‌ها، بناها، نیروگاه‌ها و بیمارستان و مدرسه محدود شده است.
قطعا اینها در یک سری از شاخص‌های اجتماعی ما هم اثر گذار بوده اما یک سری سرمایه‌های دیگری هم داریم که می‌تواند به بعد دیگر توسعه منجر شود که کمتر مورد توجه قرار گرفته مثلا ما به سرمایه اجتماعی پرداخت کافی نکرده‌ایم و نرفتیم دنبال اینکه ببینیم در این 20 سال سرمایه اجتماعی ما چقدر و در چه جهتی تغییر کرده است؛ نرفتیم دنبال این که ببینیم همدلی ما، پیوندهای خانوادگی، معضلات اجتماعی و ... چقدر کم یا زیاد شده است.
با گذشت زمان جامعه ما برخوردارتر و امکانات آن بیشتر شده است اما باید پرسید آیا جامعه احساس توسعه یافتگی، آرامش و نشاط می‌کند یا نه؟ که اساسا خیلی به این موارد توجه نکرده‌ایم.
در مجموع باید گفت؛ الزامات توسعه فقط اقتصاد و پروژه‌های فیزیکی نیست؛ ابعاد دیگر و مهم‌تری هم دارد که باید به آنها توجه جدی کنیم تا تبدیل به یک جامعه توسعه یافته شویم وگرنه این مسیری که تا حالا طی کرده‌ایم سال‌ها هم ادامه دهیم نمی‌توانیم به توسعه دست یابیم کما اینکه شواهد آن را در روند رو به تشدید عدم توازن‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، منطقه‌ای و ...ملاحظه می‌کنیم.
بنابراین نیازمند اصلاح نگرش‌های پایه در مفاهیم و الزامات توسعه هستیم تا به خواست خدا و همت و همراهی مردم و دولت و تلاش نخبگان در زمان کوتاه‌تر و با هزینه‌های کمتر در روی ریل توسعه قرار بگیریم.
الگوی توسعه ایرانی اسلامی که مطرح شده دلالت به اهمیت توجه به محتوی توسعه را دارد ولیکن توجه به این امر هم ضروری است.
توسعه در قالب یک چارچوب علمی قابل تحقق است که اصول موضوعه و الزامات آن عام و جهان شمول است. از این رو نیل به توسعه منوط به فراهم‌سازی الزامات و رعایت اصول آن است.
در واقع ساختن ظرف توسعه قدم نخستین است و آنگاه ریختن محتوی و مظروف متناسب با چارچوب‌های ارزشی و آرمانی از قدم‌های مهم دیگر است. از این رو توجه به تعامل گسترده با دنیا، اهتمام به حقوق شهروندی، حاکمیت قانون، ایجاد شفافیت اداری و سیاسی و اقتصادی، پایبندی دولت و نهادهای حاکمیت به سیاست‌های اعلام شده، کنترل جدی فساد و شکل‌دهی دانشگاه‌های مسئله محور و ... از جمله این الزامات است.
گفت‌وگو از: لیلا حسین‌زاده